Nakon street art genija Banksyja, o kom smo pričali prošlog meseca, ovaj čas istorije umetnosti posvećujemo najvećoj svetskoj divi performansa
Neki, retki ljudi bez sumnje poseduju specijalnu vrstu magnetizma koji je, iako okom neprimetan, fascinantan i jasan. Auru, neki će reći. Upravo ti ljudi postaju glas određene generacije ili nekoliko generacija. Zbog njih se avangarde ruše i iz tih ruševina dižu se nove; ono što je nekad bilo kritikovano postaje norma, a novi umetnički oblici grade se iz ovog konflikta.
S tim na umu počinjemo priču o Marini Abramović, svetskoj i našoj najvećoj performans umetnici: ženi kontrasta – ćerki jugoslovenskih komunističkih heroja, koja je otvoreno flertovala sa religijom.
Od samih početaka njena umetnost bila je šokantna, a ona gotovo ekskomunicirana iz Jugoslavije. Uprkos tome, uporna i hrabra, Marina je na noge postavila performans kao značajnu umetničku granu, koja i te kako može biti sredstvo za prenošenje emotivnih i političkih poruka. Postala je miljenica publike, kritike i art kuratora, nezaustavljiva sila čiji je rad sve bolji i značajniji što je ona starija.
Telo kao medijum
Abramović je rođena 30. novembra 1946. u Beogradu, u Jugoslaviji. Njeni roditelji, partizanski heroji Drugog svetskog rata, u godinama koje su usledile radili su u Titovoj vladi i učili je strogim socijalističkim principima. Ipak, veći uticaj na nju imala je religiozna baka koja joj je govorila o veri, praktikovala razne rituale, a samim tim pokazivala bunt prema tadašnjem sistemu.
Performans Kuća s pogledom na okean postao je toliko popularan da se čak nalazi i u jednoj od epizoda serije Seks i grad
Godine 1965. upisuje beogradsku Akademiju likovnih umetnosti, odsek slikarstvo. Međutim, umesto platna, više ju je zanimao body art. U tom periodu počinje da otkriva mogućnosti koje podrazumeva performans, pogotovo korišćenje sopstvenog tela za istraživanje spiritualnosti, preispitivanje društvenih principa i konstrukata. Nakon što je završila postdiplomske studije na Akademiji likovnih umjetnosti u Zagrebu, 1972. godine započinje seriju visceralnih performansa u kojima koristi upravo sopstveno telo kao objekat i kao medijum.
Tokom performansa Ritam 10 (1973), na primer, medotično probada nožem prostor među prstiju na ruci, često se ubada i krvari. U akciji Ritam 5 izvedenoj na Aprilskim susretima 1973. zapalila je vatru oko zvezde petokrake i legla u njen centar. Tokom ove izvedbe zamalo se nije ugušila, publici je trebalo dosta vremena da shvati kako Marina ne glumi trans, već je zapravo ostala bez svesti. U Ritmu 0 (1974) želela je da se suoči sa smrću. Stajala je nepokretno tokom šest sati u sobi u kojoj su nalazila još 72 objekta, od ruže do napunjenog pištolja, sugerišući publici da mogu bilo koji da iskoriste na njoj, kako god žele. Tokom ovog performansa izbila je tuča jer je jedan od posetilaca hteo da upuca Marinu, dok su ga ostali obuzdavali.
Ovakvi performansi bili su kontroverzni ne samo zbog opasnosti u koju je stavljala i sebe i publiku, već i zbog nudizma koji je postao regularan element u njenom kasnijem radu.
Ulay
Godine 1975. seli se u Amsterdam gde, samo godinu dana kasnije, započinje saradnju sa Frankom Uweom Laysiepenom (poznatijem po nadimku Ulay), nemačkim umetnikom koji je delio s njom rođendan i artistički pogled na svet.
Njihov zajednički rad pre svega je istraživao temu rodnog identiteta. Tokom danas čuvenog performansa Imopenderabilia (1977) stajali su potpuno nagi na uskom ulazu u muzej, pri čemu su posetioci morali da se „uguraju“ između njih kako bi ušli, a samim tim i morali da izaberu prema kome od njih dvoje će okrenuti leđa, a kome će gledati direktno u lice.
Marina i Ulay
Često su putovali i ta putovanja pretvarali u performanse, u umetnost. Od ’81. do ’87. na više od deset lokacija širom sveta meditirali su i govorili o važnosti i vežbanju koncentracije, fokusiranja. Čak je i kraj njihove veze i umetničkog partnerstva završen performansom – 1988. krenuli su jedno drugom peške u susret sa suprotnih krajeva Velikog kineskog zida (8.851 km), kako bi se na sredini oprostili.
POPularizacija performansa
Bez obzira na značajne performanse koje je izvodila preko 20 godina, postaje svetski priznata tek 1997, nakon što osvaja nagradu Zlatni lav za najbolju umetnicu Venecijanskog bijenala.
Njena tada nagrađena izložba Balkanski barok bila je mešavina video-instalacija i performansa, a bavila se istraživanjem kulturnog i porodičnog identiteta koji razvijamo tokom odrastanja. Pažnju publike privukla je i galerijskom instalacijom Kuća s pogledom na okean (2002) – tokom koje je živela u galeriji 12 dana dozvoljavajući publici da posmatra njenu svakodnevicu. Ovaj performans postao je toliko popularan da se čak nalazi i u jednoj od epizoda serije Seks i grad.
Bez obzira na značajne performanse koje je izvodila preko 20 godina, postaje svetski priznata tek 1997, nakon što osvaja nagradu Zlatni lav
Do 2005. godine počinje da razmišlja o nasleđu performansa kao umetničke grane, o individualcima koji svoja dela ne kače na zid, već je njihov rad živ, trenutan i neretko brzo zaboravljen. Kako bi ustoličila status performansa u svetu umetnosti, Marina u muzeju Guggenheim prezentuje Seven Easy Pieces – seriju reperformansa ili ponovo izvedenih performansa. Dva su bila njena, a pet od kolega među kojima se nalaze Bruce Nauman i Joseph Beuys.
Umetnica je prisutna
Pet godina kasnije njujorški muzej moderne umetnosti MoMA održava veliku retrospektivu Marininog rada nazvanu Umetnica je prisutna (The Artist Is Present).
Tokom ove izložbe Marina je 763 sata i 30 minuta sedela nepomično u tišini, dok su se posetioci jedan po jedan smenjivali na stolici nasuprot nje a da je ne dodiruju ili pričaju sa njom. Za vreme trajanja performansa preko puta Marine smenilo se 1.545 posetilaca, među kojima su bili Lou Reed, James Franco, Bjork, Lady Gaga… Više od 750.000 posetilaca prošlo je kroz atrijum muzeja za vreme trajanja izložbe. Bila je to najveća izložba performansa u istoriji Muzeja moderne umetnosti u Njujorku.
Tokom performansa “Umetnica je prisutna”
Iako su njeni reperformansi često kritikovani kao dela koja smanjuju vrednost i originalnost prvobitnih izvedbi, doneli su čitavom umetničkom žanru validaciju, a Marini još veća priznanja – 2012. godine HBO snima dokumentarac nazvan po muzejskoj izložbi Umetnica je prisutna. Ova hronika retrospektive dokumentuje njenu psihofizičku spremnost, emotivne reakcije publike, i sve u svemu – pokazuje zbog čega je to performans neophodan današnjem društvu. Film je osvojio je nagradu Peabody za najbolje televizijsko ostvarenje u kategoriji dokumentarnog programa.
Umetničko nasleđe performansa
Nakon retrospektivne izložbe i dokumentarca, Abramović nastavlja da istražuje performans i da beleži njegovo nasleđe kroz osnivanje organizacija, škola i drugih institucija (najpoznatiji je Marina Abramović institut u državi Njujork). Pre dve godine objavila je memoare Prolazim kroz zidove (Walk Through Walls), a kod nas je ovu knjigu, u prevodu Ivana Radosavljevića, izdala kuća Samizdat.
„Volela bih umreti bez straha i ljutnje. Učiniću sve što je u mojoj moći da to i postignem.“
Posle više od četiri decenije Marina Abramović predstaviće svoja dela u rodnom Beogradu na samostalnoj izložbi – njena retrospektivna postavka Čistač biće otvorena u Muzeju savremene umetnosti u septembru 2019. i trajaće do januara 2020. godine.